تصویرگر کتاب های درسی

صادق صندوقی

صادق صندوقی، نگارگر و تصویرگر کتاب های کودکان و کتاب های درسی، در سال ۱۳۲۵ در همدان به دنیا آمد. دوره ی متوسطه را در هنرستان هنرهای زیبا و آموزشکده ی هنر به پایان رساند و پس از آن در آموزش و پرورش به کار گرافیک و تصویرگری کتاب های درسی پرداخت. صندوقی در سال ۱۳۷۷ کار رسمی خود را در آموزش و پرورش به پایان رساند.

نخستین تجربه ی حرفه ای او، به تدارک تصویری از حماسه ی عاشورا در سال ۱۳۴۴ بازمی گردد که برای روی جلد مجله ی صبح امروز کار کرد. پس از این، در سال های پایانی دهه ی ۱۳۵۰ به تصویرگری قصه های قرآنی پرداخت. به این ترتیب، زمینه ی اصلی تصویرگری صندوقی، تصویرگری موضوع های دینی تاریخی شد.

ویژگی های تصویرگری

فعالیت های تصویرگری صندوقی را می توان بر اساس دوره ی تاریخی و کیفیت پرداختن به تصویر، در سه بخش بررسی کرد.

۱) دوره ی تصویرهای تجربی. در این دوره، تصویرگری صندوقی ویژگی های کار تجربی و اغلب غیرحرفه ای دارد. با آن که تلاش های نخستین او در کتاب هایی مانند “آزادی”، ” تو نیکی می کن” و چند اثر دیگر، قابل ملاحظه است، اما هنوز از کار حرفه ای به دور است. برای مثال، در کتاب تو نیکی می کن، ویژگی بومی بودن با شخصیت پردازی و فضاسازی ایرانی همراه است و زندگی پرچالش ایرانی را مجسم می کند، اما دوری از عنصر خیال، اهمیت دادن بیش از اندازه به عنصرهای فرعی و شلوغی فضا، اثر را از یک کار حرفه ای دور می کند.

پرداختن به نشانه های واقع گرایانه در کتاب “روباهی که فریب خورد”، توانایی طراحی فیگوراتیو و گاه قدرتمند صندوقی را نمایش می دهد. نشانه هایی که در دوره های بعدی فعالیت او، جای خود را به ویژگی مسلط در پرداختن به زمینه های پرماجرا و پرتحرک تصویری می سپارد.

دوری از رنگ و پرداختن به صفحه آرایی های شتاب زده، در بیش تر کارهای این دوره ی صندوقی دیده می شود. متن های غیرحرفه ای همراه با کتاب سازی های ساده انگارانه، بر فضای غیرحرفه ای کارهای صندوقی نیز افزوده است.

۲) دوره ی تصویرهای تاریخی. نزدیک ۱۰ کتاب از کارهای تصویری صندوقی در زمینه ی تصویرگری کتاب های دینی تاریخی ویژه ی کودک و نوجوان است. او با گرایش هم زمان به نگارگری و طراحی شخصیت ها و فضاهای تاریخی، به آفرینش اثرهایی دست زد که به برخی از کارهای زمان زمانی و بهرام خائف نزدیک می شوند. تصویرگری کتاب های “عدی بن حاتم”، “غدیرخم”، و “سپاه فیل”، نمونه های تمام نمایی از ویژگی های دوره ی دوم کارهای صندوقی است.

در این دوره، تصویرگری صندوقی تا اندازه ی زیادی دوگانه است. همچنان که در این اثرهای او رگه های درخشانی از حرکت های گروه انسانی در میان جنگ ها، گردهم آیی و مهاجرت ها با طراحی توانا، پیچیده و بدون رنگ همراه است، گاهی با نشانه هایی از شتاب زدگی، کم توجهی و کار غیرحرفه ای برخورد می کنیم که به نظر می رسد ادبیات غیرتخیلی و کم جان کتاب ها، در شکل گیری آن ها بی تاثیر نبوده است.

رگه های پرقدرت طراحی در کارهای صندوقی نشان می دهد که او می توانست تا اندازه ی برجشته ترین تصویرگران فیگوراتیو، واقع گرا و تاریخ نگار، حرکت کند. او دوری از نشانه سازی های تصویری در کتاب های کودکان او، او را به نوعی پرکاری غیرضروری کشانده است. البته، این پرکاری در تصویرگری برخی حرکت های تاریخی، بسیار گویا و کارساز است.

۳) دوره ی تصویرهای کتاب درسی. استفاده از رنگ، شلوغی در عنصرهای تصویری، افزایش شخصیت های موجود در یک تصویر، کنار گذاشتن شتاب زدگی ها و ضعف های گذشته و قدرت بخشیدن به طراحی فیگوراتیو، از ویژگی های دوره ی پختگی تصویرگری صندوقی است.

در این دوره، دامن زدن به نشانه های هیجان و حرکت با زاویه ی دید سینمایی و برش های تکنیکی افزایش می یابد. گرایش به ساختارگرایی، که یادگار علاقه ی او به نگارگری است، توجه به عنصر ماجرا و کنش های پرماجرا همچنان او را از توجه به تخیل و سادگی بازداشته است. البته، این ویژگی در همه ی متن های داستانی کتاب های تصویری او وجود دارد. این گونه متن ها بیش تر به بازآفرینی روی دادهای تاریخی دینی اختصاص دارد، بدون آن که به حس های درونی، رفتارهای زبانی و عنصرهای توصیفی در متن های آن ها اهمیت داده شود.

علاقه ی صندوقی به هنرهای سنتی ایران گاه با آفرینش اثرهای دشوار، پرساخت و ساز و حتی شگفت انگیز انجامیده است که از حرکت های ریز و درشت سرشار است، به طوری که گاه می توان بخار دهان اسب های عرق کرده را در میدان های نبرد، از میان برق شمشیرهای اخته و چهره های خشمگین و گاه درد آلود حس کرد.

این ویژگی، به خصوص تصویرهایی که برای متن درسی تهیه کرده است، به چشم می خورد. چنین ساخت و سازهایی در کارهای تصویرگران موفق و پرکار در زمینه ی تصویرگری کتاب های غیرتخیلی، گکه گاه چنین ویژگی را طلب می کنند، کمیاب است. شاید یک دلیل آن، دشواری پرداختن به چنین ظرافت هایی باشد که تجربه ای طولانی می خواهد و صندوقی از آن بی بهره نبوده است.

کتاب شناسی برخی از تصویرگری های صندوقی

۱) تیشه، بیشه، ریشه، نویسنده؟، تهران: انتشارات سبحان، ۱۳۵۶.

۲) مار دورو، بازنویسی: ع. جعفری، تهران: مؤسسه انجام کتاب، ۱۳۶۰.

۳) تو نیکی می کن و در دجله انداز، رضا شیرازی، تهران: پیام آزادی، ۱۳۶۱.

۴) حجاج ثقفی: استاندار عبدالملک، عباس کیوان، مشهد: توس، ۱۳۶۴.

۵) معاویه_ پسر ابوسفیان، عباس کیوان ، مشهد: توس، بی تا.

نویسنده: جمال الدین اکرمی